Titulli: Arkitektura osmane nw Shqipwri
Autor: Machiel Kiel
Nr. i faqeve: 415
Viti i botimit: 2012
Botues: AIITC
ISBN: 978-9928-4035-6-8
Botimi në gjuhën shqipe i librit “Arkitektura osmane në Shqipëri (1385-1912)”, të profesorit holandez Machiel Kiel, i jep mundësi lexuesve shqiptarë të njihen me ndërtimet e shumta të kësaj periudhe historike, mbi vlerat e historisë dhe qytetërimit të kohës.
Profesor Kiel njihet në botën shkencore për studimet e shumta në vendet e Ballkanit, mbi artin dhe historinë e tyre për periudhën osmane. Ai është ekspert i klasit të parë dhe libri i tij, tashmë në gjuhën shqipe, meriton të vlerësohet e të bazohesh në të për vlerësimet dhe të dhënat e shumta që jep për historinë, qendrat e banuara, monumentet, porositësit e tyre dhe ndërtuesit. Duhet të nënvizojmë se autori mbështetet në dokumentacionin historik arkivor dhe në një literaturë të pasur, që e jep në fund të librit me anekset e bibliografisë dhe indekset përkatëse, edhe një dëshmi tjetër e vlerës së monografisë.
Libri është realizuar në një formë mjaft origjinale, që rezulton e dobishme dhe praktike për lexuesin e interesuar. Fillimisht, jepet një hyrje historiko-gjeografike për vendin tonë, nga pushtimi dhe gjatë shekujve të sundimit osman, mjaftë e saktë dhe koncize. Struktura e librit është e ndarë sipas qyteteve të Shqipërisë. Në pothuajse 400 faqe autori sjell një analizë të detajuar arkitekturore, ku trajtohen 78 objekte që i përkasin 23 qendrave të banuara. disa ndër objektet më të rëndësishme arkitekturore me ndikim osman, si kala, kulla, ura, xhami, varre, teqe, tyrbe, çezma etj. Libri ofron të dhëna autentike, të shoqëruara me foto dhe planimetri të objekteve në fjalë.
Autori ka zgjedhur një formë të veçantë trajtimi; duke i paraqitur qendrat e banuara në rend alfabetik, duke dhënë për secilën qendër të banuar fillimisht ”shënime historiko-topografike” me të gjitha të dhënat nga dokumentacioni historik dhe, pas kësaj, ndërtimet njëri pas tjetrit, sipas rëndësisë dhe kohës së ndërtimit. Çdo ndërtim i veçantë paraqitet në një sërë aspektesh: përshkrimi, teknika e përdorur, të dhënat historike e ato nga mbishkrime eventuale, vlerësime, ndikime e lidhje. Si të tilla, të dhënat që ofron libri janë një minierë e vërtetë për studiuesit dhe lexuesit e interesuar. Me to ndriçohet në shumë aspekte një periudhë gati pesë shekullore e historisë sonë.
Vlerësimet e Kiel për ndërtimet osmane të Shqipërisë, arkitekturën, kohën e ndërtimit dhe veçantitë e tyre, si një vend kufitar për perandorinë, sipas tij, por me rëndësi strategjike, jepen për çdo ndërtim të veçantë. Ai gjithashtu jep opinionin e tij për këtë arkitekturë në përfundimet ”në vend të mbylljes”, ku ai dallon të paktën pesë etapa të mëdha në ecurinë në kohë të ndërtimeve.
Etapa e parë, që dallon autori, i takon kohës kur në kështjellat kryesore u vendosën garnizonet e para turke, duke mos ja lënë më ato në dorë vasalëve vendas. Në to, për nevojat e tyre, pushtuesit sigurisht që ngritën dhe faltore, të cilat me sa duket ishin të thjeshta dhe të ndërtuara me materiale rrethanore, që nuk i rezistuan kohës. Për to ka të dhëna në dokumentacionin historik por jo gjurmë materiale.
Etapa e dytë, sipas Kiel, fillon me ngritjen në Korçë në vitin 1495 të xhamisë së Iliaz bej Mirahorit, e ndërtuar në përputhje me format dhe metodat e arkitekturës së hershme osmane. Kjo periudhë e ndërtimeve të stilit të hershëm apo klasik vazhdon deri në çerekun e fundit të shekullit të XVI-të. Në këtë kohë nuk pati një islamizim në shkallë të gjerë as dhe vendosje kolonësh turq, dhe xhami ndërtoheshin në qendrat administrativo-ushtarake.
Etapa e tretë përfaqësohet nga veprat e shekullit të XVII-të, të ndërtuara në qytetet që tashmë ishin me një karakter të qartë mysliman e me ndërtesa të shumta të ngritura sipas traditës provinciale osmane . Në këtë shekull fillojnë porositës të ndërtimeve të gjinive të ndryshme dhe sundimtarët vendas.
Etapa e katërt përfshin ndërtimet e shekullit të XVIII-të deri në vitet ’30-40 të shekullit pasardhës. Ato janë rezultat i kërkesave në rritje në kushtet e islamizimit masiv të popullsisë shqiptare. Kemi një arkitekturë provinciale e lokale, madje, nënvizon Kiel, ndonjëherë dhe jo osmane, nga mjeshtër që punuan dhe për banesat popullore dhe ndërtimet e krishtera. Ishte koha në të cilën forca unifikuese e kryeqytetit ndihej më pak në provinca, duke pasur në to hapësirë për zhvillime lokale pra “një rruge të lirë për një drejtim të ri në arkitekturë” me ndikime të kohëve të mëparshme historike, “një art me të vërtetë kombëtar”. Kësaj etape i takon edhe pjesa më e madhe e ndërtimeve, që lidhen me kohën e sundimit të vezirëve shqiptarë.
Etapa e pestë përfshin periudhën pas reformave të Tanzimatit deri tek Pavarësia. Gjatë kësaj periudhe kohe shumica e ndërtimeve janë kazermat, rezidencat qeveritare, spitalet, shkollat e të tjera. Janë të pakta xhamitë e kësaj periudhe dhe shumica e tyre janë rindërtime të atyre ekzistuese, sidomos të atyre që u dëmtuan gjatë trazirave kundër reformave.
Profesor Kiel e përfundon monografinë duke nënvizuar dhe një herë, se arkitektura osmane në Shqipëri është “art i një province kulture”, e se veprat më të mira i përkasin periudhës më të hershme dhe janë me një stil të pastër.
Me këtë libër pasurohet biblioteka e kulturës shqiptare e sidomos ajo për monumentet. Është një botim dashamirës, një libër dinjitoz nga një erudit, që duhet falënderuar.
Parathënia e librit nga Prof. Aleksandër Meksi